Паслугі
Тарыфы

З гісторыі паштова-тэлеграфных кантор горада Барысава канца XIX - пачатку ХХ стагоддзя

10 кастрычніка 1914 года

Я павінен быў выканаць абавязак перад Радзімай, на якой успыхнула вайна, што ахапіла ўскраіны роднай краіны крывавым марывам барацьбы. Грукаталі снарады. Раздаваліся пераможныя зграі "ўра". Міма нашага Барысава ціха паўзлі журботныя цягнікі са сведкамі баёў. Насельніцтва адгукнулася на пакуты герояў: абляпляла ўсе цягнікі з пазіцый, паіла, дарыла сваю ўвагу. Прыходзілі весці — радасныя і журботныя. Я сачыў за ўсімі дзеяннямі тэатра вайны. Маю душу ап'яніў гарачы парыў патрыятызму. Чаго тут сядзець? Пайду… Сардэчна развітаўшыся з усімі чынамі канторы, я падаўся ў Бранск.

16 кастрычніка 1914 года

Думы хіляць галаву. І вось яна, ідэя, успыхнула слабым павабным агнём. Выб'юся і там. У жыцці — праца для жыцця. Як цёплы ветрык лізнулі надзеі ўяўлення. Паштовая шлейка гнюсная і невыносная. Высакароднае пастухоўства… "А можа быць, прамяняеш пошту на чырвоны акопышак?" — словы брата.

З дзённіка Курсакова Данііла Фёдаравіча

Перад мною аб'ёмны сшытак у чорнай вокладцы з жоўклымі, патрапанымі ад часу старонкамі і фатаграфія маладога чалавека. Здымак зроблены ў верасні 1914 года ў фотаатэлье "Дэкаданс" Навума Габая ў г. Барысаве Мінскай губерні (якое, дарэчы, славілася сярод гараджан высокай якасцю фатаграфій).

Гэта і ёсць Данііл Фёдаравіч Курсаков, службовец Барысаўскай паштова-тэлеграфнай канторы. Мяркуючы па запісах з яго дзённіка, сфатаграфаваўся ён фактычна напярэдадні свайго ад'езду з горада.

Вывучаючы дакументы, я задаўся пытаннем, што ж уяўлялі сабою паштова-тэлеграфныя канторы напачатку ХХ стагоддзя і чаму ў 20-летняга юнака было такое негатыўнае, песімістычнае стаўленне да паштовай службы?

У свой час пошта была вельмі папулярная ў Расіі. Ніводны збор, ніводны прошаны абед не абыходзіўся без агульнай гутаркі пра паштовыя справы. Песні фурманаў выконваліся рускімі спевакамі нават у імператарскім палацы, кампазітары пісалі хары на паштовыя тэмы, складалі оперы. То ж можна сказаць і пра тэлеграфістаў. Яны былі ў пашане, іх ведала мясцовая публіка, ім прысвячалі аповяды і п'есы.

Каб высвятліць, як ішлі справы напачатку мінулага стагоддзя, звернемся да вядомых старонак паштовай гісторыі, і ў першую чаргу горада Барысава.

У 1884 годзе ў краіне праведзена чарговая паштовая рэформа: аб'яднаны паштовыя і тэлеграфныя ведамствы і ўтворана адзінае Галоўнае ўпраўленне пошт і тэлеграфаў Міністэрства ўнутраных спраў, зацверджаны новыя штаты. Старыя назвы службоўцаў (сартавальнікі, разборшчыкі і інш.) былі адменены, працаўнікоў ведамства сталі падзяляць на "чины" і "низших служащих" (рассыльныя, паштальёны інш.).

Усе чыноўнікі падпадзяляліся на шэсць разрадаў, аднак для большасці мяжой службовай кар'еры быў чацвёрты разрад. Асноўныя кадры "низших служащих" набіраліся з працоўных пластоў гарадскога насельніцтва, адстаўных унтар-афіцэраў і салдат, а таксама з сялян, якія прыходзілі ў горад на заробкі.

На чале паштова-тэлеграфнай канторы стаяў начальнік (так зараз зваўся старэйшы паштовы чын). Пры гэтым па "Табели о рангах" грамадзянскі чын начальнікі кантор маглі мець розны. Напрыклад, у 1904 годзе начальнікам Барысаўскай паштова-тэлеграфнай канторы быў надворны дараднік П. М. Гарбуноў (грамадзянскі чын VII класа), а начальнікам Нова-Барысаўскай ПТК з'яўляўся калежскі рэгістратар В. А. Яфімовіч (грамадзянскі чын ХIV класа).

1 ліпеня 1886 года была ўтворана Мінская паштова-тэлеграфная акруга, у склад якой ўвайшлі Мінская, Магілёўская і Віцебская губерні.

У "Обзоре уездного города Борисова Минской губернии за 1886 год" гаворыцца: "В уезде учреждена земская почта, которая обязана развозить как казенную, так и частную корреспонденцию, и отправляется из города по направлению к каждой из становых квартир в волостные правления и обратно в город. Телеграфная линия проходит из города Борисова по направлению Московско-Брестской железной дороги через заштатный город Докшицы в город Лепель Витебской губернии". Тут ж сказана пра існаванне ў горадзе і аб'яднанай паштова-тэлеграфнай канторы.

Размяшчалася яна ў хаце двараніна Антона Паўлюца на вугле вуліц Палынскай і Міхайлаўскай (цяпер — Дзяржынскага і Марозава). За арэнду памяшкання яго ўладальнік атрымліваў ад казны 2000 рублёў штогод. Кантора займала сем службовых пакояў агульнай плошчай 155 кв. метраў, дзе знаходзіліся страхавы аддзел з кліентурным залам, просты аддзел з кліентурным залам, тэлеграф, тэлефонная станцыя і камора. Акрамя таго, некалькі пакояў былі адведзены для жылля начальніку канторы і некаторым чыноўнікам.

Па дадзеных першага ўсеагульнага перапісу насельніцтва Расіі, у 1897 годзе ў Барысаўскай канторы працавалі: велікарусаў — восем мужчын і адна жанчына, беларусаў — восем мужчын, палякаў — адзін мужчына. Усяго — 17 мужчын і адна жанчына.

У 1917 годзе тут налічвалася ўжо 28 чалавек, у тым ліку чатыры жанчыны. Трэць штата складалі паштальёны.

Трэба адзначыць, што з 1865 гадзе жанчын было дазволена залічаць на службу ў якасці тэлеграфістаў толькі ў Пецярбургу і Фінляндыі, і толькі з 1871 года паўсюдна. Прымаліся на працу дзяўчыны не старэй 21 года, бяздзетныя ўдовы да 30 гадоў і замужнія жанчыны, якія знаходзяцца ў шлюбе з працаўнікамі тэлеграфа. Тэлеграфісткі, якія выйшлі замуж за асоб, не працаваўшых у тэлеграфным ведамстве, звальнялі са службы. Выдадзеная у 1909 годзе інструкцыя пра службу жанчын-тэлеграфістак падкрэслівала, што пры нараджэнні дзіцяці законным лічыцца адсутнасць на працы не звыш аднаго месяца. Пры пераходзе мужа ў іншую ўстанову жонка можа застаецца на службе, калі атрымае прызначэнне ў тую ж установу, куды пераведзены муж. Пры выкананні службовых абавязкаў жанчыны павінны быць апрануты ў закрытыя сціплыя сукенкі цёмных колераў, па магчымасці, аднастайнага фасону. Агульная колькасць жанчын, якія працавалі на тэлеграфе, не павінна перавышаць 25% штатных пасад.

Жанчыны былі пазбаўлены права займаць якія-небудзь адміністрацыйныя пасады, і толькі з 1914 года дазвалялася павышаць жанчын-службоўцаў па службе аж да начальнікаў паштова-тэлеграфных кантор. Тэхнічны персанал складалі выключна мужчыны.

У 1898 годзе пачатла працаваць Нова-Барысаўская паштова-тэлеграфная кантора. Знаходзілася яна ў прыватным доме на вугле праспекта князя Трубяцкога і завулка, названага Паштовым (цяпер — вугал праспекта Рэвалюцыі і Паштовай вуліцы). Плата за арэнду гэтага дома складала 1000 рублёў у год і выплачвалася нейкаму Міхасю Шапіра. Кантора займала восем пакояў, з якіх палова была адведзена для кватэры шматдзетнага начальніка. У штаце лічылася каля 30 чалавек, якія працавалі ў крайняй цеснаце. У пакоі 9,3 кв. метра знаходзіліся шэсць апаратаў Морзэ і тэлефонны камутатар.

Першапачаткова тэлефонныя станцыі ў Барысаве і Нова-Барысаве існавалі асобна ад паштова-тэлеграфных кантор. Тэлефонная станцыя знаходзілася ў пакоі, якую арандавалі ў домаўладальніка Маза, а ў Нова-Барысаве было абсталявана асобнае памяшканне на чыгуначным вакзале.

На 1 студзеня 1908 года ў Барысаве налічвалася 63 абанента. У іх лік уваходзілі гарадская і земская ўправы, мужчынская гімназія і кватэра яе дырэктара, аптэкі, крамы, гасцініцы, гарадскі банк. У Нова-Барысаве было 80 абанентаў: канцылярыя двух драгунскіх палкоў, вакзал, жаўнерня гарадавых, прыватныя крамы, фабрыкі, заводы, маёнткі і некалькі прыватных кватэр багатых гараджан.

Тэлефонная лінія, якая злучае Мінск, Барысаў, Нова-Барысаў і Смалявічы, належала памешчыку Каладзееву. Абаненты, якія карысталіся паслугамі гэтага тэлефона, выплачвалі ўладальніку па 100 рублёў у год, тады як Каладзееў плаціў казне ўсяго 875 рублёў у год.

Такое становішча тэлефоннай сеткі ў Мінскай губерні апісаў начальнік Мінскай паштова-тэлеграфнай акругі ў дакладной запісцы ў Галоўнае ўпраўленне пошт і тэлеграфаў 11 ліпеня 1907 года. Аўтар запіскі рабіў выснову, што казна нясе велізарныя страты, і лічыў, што тэлефонныя лініі трэба зрабіць дзяржаўнымі, а такім чынам — больш даступнымі.

Натуральна, што царская казна не магла адмовіцца ад такога прыбытку. У сувязі з гэтым быў уведзены цыркуляр пра дазвол з 1 студзеня 1908 года прыняць у эксплуатацыю казны для перадання ў агульнае карыстанне прыватныя тэлефонныя сеткі ў Барысаве, Нова-Барысаве, Смалявічах і міжгародную тэлефонную лінію прыватнага карыстання Мінск-Смалявічы-Нова-Барысаў-Барысаў. Перагаворныя будкі ўсталявалі на мясцовых тэлефонных станцыях. Для абслугоўвання казённай тэлефоннай сеткі ў Барысаве, Нова-Барысаве і Смалявічах было дазволена наняць толькі двух працоўных. У Барысаве для абслугоўвання міжгароднай тэлефоннай сеткі прызначылі аднаго наглядчыка і дзвюх тэлефаністак. Плата за перамовы залежыла ад ступені тэрміновасці замовы. Звычайная гутарка (тры хвіліны) каштавала 30 капеек, тэрмінова за гэта ж час — 90 капеек. За карыстанне тэлефонам абаненты плацілі зараз не 100 рублёў, як раней Каладзееву, а толькі 40.

Неўзабаве перагаворныя будкі, усталяваныя спачатку толькі для міжгародных перамоў, сталі выкарыстоўвацца і для ўнутраных перамоў у Барысаве і Нова-Барысаве, плата бралася напалову менш, чым за міжгародныя. Нумары тэлефонаў былі адназначнымі і двухзначнымі. Напрыклад, наглядчыку тэлефоннай сеткі Барысава прыналежаў нумар 2, а наглядчыку Нова-Барысава — 78. Барысаўская паштова-тэлеграфная кантора мела нумар 11, Нова-Барысаўская — 63. Некаторыя нумары ў абанентаў Барысава і Нова-Барысава супадалі.

Такім чынам, у 1908 годзе тэлефонныя лініі і тэлефонныя апараты перайшлі ў вядзенне паштова-тэлеграфнага ведамства. І калі спачатку тэлефонныя станцыі размяшчаліся асобна, то ўжо ў 1911 годзе перагаворныя станцыі ў Мінску, Барысаве, Нова-Барысаве і Смалявічах былі адкрыты пры мясцовых паштова-тэлеграфных установах. Гэты факт зафіксаваны ў тэлефонным даведніку "Весь Минск", выпушчаным у 1911 годзе.

У выніку і без таго незайздроснае становішча паштова-тэлеграфных кантор пагоршылася яшчэ больш. Размяшчаліся яны ў цесных і непрыстасаваных памяшканнях з недастатковай вентыляцыяй і дрэнным асвятленнем. Апаратура адрознівалася грувасткасцю, патрабавалася ўжыванне фізічнай сілы для кручэння яе механізмаў.

У рапарце ад 9 чэрвеня 1915 года ў Мінскую паштова-тэлеграфную акругу начальнік Нова-Барысаўскай канторы назваў памяшканне сваёй установы "убийственным". Тым не менш, на пашырэнне ніякіх сродкаў не вылучалася. І калі напачатку 1917 года ў кантору паступіў літарадрукавальны тэлеграфны апарат сістэмы Юза, яго разам з батарэяй сілкавання ўсталявалі ў двух пакоях кватэры начальніка, скарга якога засталася без увагі.

Умовы працы, матэрыяльнае становішча і сацыяльнае забеспячэнне паштова-тэлеграфных службоўцаў былі надзвычай цяжкімі. Ад пылу, курава газавых лямпаў, сістэматычнага ператамлення і недастатковага сілкавання прафесійнымі сталі нервовыя захворванні і сухоты. Ад чытання дробнага шрыфта тэлеграм, непераборліва напісаных адрасоў, працяглай напругі зроку пры слабым начным асвятленні шматлікія тэлеграфісты гублялі зрок.

Распачатая ў 1914 годзе першая сусветная вайна ўнесла ў працу паштова-тэлеграфных кантор сур'ёзныя змены.

У палявыя ПТК дзейсных войскаў было накіравана велізарная колькасць тэлеграфістаў, наглядчыкаў і механікаў. З прычыны гэтага колькасць працаўнікоў грамадзянскага тэлеграфа рэзка паменшылася, і тысячы тэлеграм сталі пасылаць поштай.

У гэтае "огромное число" тэлеграфістаў патрапіў і Данііл Фёдаравіч Курсакаў

У яго дзённіку за 2 кастрычніка 1914 года чытаем: "После месячного околачивания в Брянске я был назначен в Москву в телеграфный батальон". Запіс ад 22 сакавіка 1916 года абвяшчае: "Попал в 753-й полк на позиции".

Дэмабілізаваўся Данііл Фёдаравіч у 1917 годзе ў званні прапаршчыка і апынуўся ў сяле Міхайлаўскім Сумскай вобласці, дзе працаваў на рафінадным заводзе. Удзельнічаў у грамадзянскай і Вялікай Айчыннай войнах.

У 1943 годзе яго жонка, Аляксандра Міхайлаўна, атрымала "похоронку". Украінскі штаб партызанскага руху паведамляў пра тое, што яе муж, Курсакаў Данііл Фёдаравіч, баец-партызан,1894 года нараджэння, забіты ў чэрвені 1943 года.

Так і не вярнуўся Данііл Фёдаравіч у Барысаў. Не захавалася і месца яго працы. Дом, у якім размяшчалася Барысаўская паштова-тэлеграфная кантора, была знішчана пажарам у 1920 годзе, а памяшканне Нова-Барысаўскай канторы згарэла праз год.

Але па збегу акалічнасцяў з горадам апынуўся злучаны сын Данііла Фёдаравіча Курсакава, Аркадзь Данілавіч, які з 1967 па 1971 год працаваў дырэктарам Барысаўскага лесахімічнага заводу.

У наш час у Барысаве пражывае жонка Аркадзя Данілавіча, Курсакава Марыя Фёдараўна, якая і перадала ў Барысаўскі краязнаўчы музей дакументы Данііла Фёдаравіча і Аркадзя Данілавіча.

Калектыў музея выказвае падзяку М. Ф.  Курсакавай за перададзеныя матэрыялы.

Алена УДОВІНА,

навуковы супрацоўнік ДУ "Барысаўскі аб'яднаны музей"